(BTV) - Ở Bắc Ninh, có một công trình kiến trúc nghệ thuật quân sự độc đáo, được xây dựng theo hình lục giác vào năm 1805 trong thời kỳ của Vua Gia Long, triều đại Nguyễn, đó chính là: Thành cổ Bắc Ninh.
Những ghi chép lịch sử
Thành cổ Bắc Ninh gắn bó sâu sắc với đời sống văn hóa của người dân địa phương, và từng được ca ngợi trong những câu hát Quan họ với lòng tự hào: “Trong sáu tỉnh người đã chưa tỏ, ngoại năm thành chỉ có Bắc Ninh”.
Thành được xây dựng trên địa bàn các làng Đỗ Xá, huyện Võ Giàng (nay thuộc phường Ninh Xá); làng Hòa Đình, huyện Tiên Du (nay thuộc phường Võ Cường) và làng Yên Xá, huyện Yên Phong (nay thuộc phường Vệ An), tất cả các địa danh này hiện nay đều thuộc thành phố Bắc Ninh. Đây cũng là toà thành cổ đầu tiên của Việt Nam được xây theo hình lục giác.
Thành cổ Bắc Ninh nhìn từ vệ tinh
Tài liệu Bắc Ninh tỉnh Dư địa chí (Tư liệu Viện Hán Nôm A590) ghi lại về thành Bắc Ninh vào năm Gia Long thứ 14 (tức năm 1815) như sau: “Thành được xây dựng vào năm Ất Sửu, có chu vi 1 ngàn 77 tầm, 3 thước. Bên ngoài thành có hào nước bao quanh, với 3 cửa: phía trước, phía sau, và phía bên phải, được mở ra vào năm Ất Sửu. Cửa thành có hình vuông ở trên và dưới, hai bên được xây bằng tường đất và gạch đá. Trên đó xây dựng các tòa nhà, đều lợp ngói. Cửa bên trái được xây vào khoảng năm Giáp Tuất. Cửa ấy cũng có hình vuông ở trên và dưới, hai bên có vách đứng và trên mảnh đất ấy xây đài (nhà dài) 3 gian, lợp bằng rạ”.
Cổng chính thành cổ Bắc Ninh cuối thể kỳ 19. (Ảnh: Charles-Édouard Hocquard)
Theo Giáo sư, Tiến sỹ Đỗ Văn Ninh, tác giả của cuốn sách “Thành cổ Việt Nam”: Thành Bắc Ninh là ngôi thành cổ đầu tiên của Việt Nam được xây dựng theo đồ án hình lục giác. Về mặt kiến trúc, Thành Bắc Ninh là một trong bốn tòa thành đẹp nhất vùng Bắc Kỳ thời đó. Thành có diện tích 545.000m2, tường cao 9 thước đắp bằng đất đá, sau đó được thay bằng gạch đá, chu vi dài hơn 532 trượng, và xung quanh có hào nước sâu bao bọc. Bên trong thành có các bộ phận được sắp xếp gồm Doanh trấn thủ, Đài gác vọng, kho thuốc súng, và nhà Công đồng. Thời nhà Nguyễn, Thành Bắc Ninh là trung tâm bộ máy cai quản hành chính hai tỉnh Bắc Ninh-Thái Nguyên. Thời thuộc Pháp, vị trí và tầm quan trọng của tòa thành này được xác định rõ ràng, và ngày 16-5-1925, toàn quyền Đông Dương đã ký quyết định xếp hạng di tích Thành Bắc Ninh là công trình kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu.
Cổng chính thành cổ Bắc Ninh ngày nay
Vị trí trọng yếu về quân sự
Hình dáng hình lục giác của thành mang theo ý nghĩa phong thủy sâu sắc, biểu thị sự cân bằng giữa bầu trời và mặt đất. Đồng thời, cấu trúc này cũng mang lại ưu điểm trong việc bảo vệ quân sự, giúp cho quân lính dễ dàng quan sát và bảo vệ từ mọi hướng khác nhau.
Trong quá khứ đấu tranh của cộng đồng Việt Nam, thành phố Bắc Ninh đã đóng vai trò quân sự quan trọng, nằm trong hệ thống phòng thủ ở phía Bắc, bảo vệ Thủ đô và ngăn chặn các cuộc xâm lược vào Kinh thành Thăng Long. Nơi đây cũng là trung tâm chính trị và quân sự, là trụ sở của trấn Kinh Bắc (hiện nay là tỉnh Bắc Ninh). Thành phố cổ Bắc Ninh cũng là nơi lưu giữ những sự kiện quan trọng liên quan đến sự phát triển của tỉnh và phong trào cách mạng do Đảng lãnh đạo.
Trong thế kỷ XIX, phong trào nổi dậy của nông dân ở vùng Kinh Bắc đã trở nên mạnh mẽ. Các nghĩa quân do Thủ lĩnh Cai Vàng và các lãnh đạo khác chỉ huy đã liên tục tấn công thành Bắc Ninh, nơi đặt trụ sở của chính quyền địa phương thời phong kiến. Đồng thời, đây cũng là nơi diễn ra trận chiến lớn giữa quân Pháp với quân Thanh và quân Việt vào năm 1884, với số lượng quân đạt tới 27.000 người.
Tranh do họa sĩ Pháp vẽ, mô tả trận Bắc Ninh năm 1884
Trước khi Cách mạng Tháng Tám diễn ra, chính quyền địa phương do phát xít Nhật Bản kiểm soát ở Bắc Ninh đang rơi vào tình trạng hoang mang. Ban lãnh đạo Đảng ở tỉnh Bắc Ninh, dưới sự chỉ đạo của đồng chí Trần Đình Nam, đã quyết định tiến hành chiếm đóng chính quyền tại tỉnh này một cách cấp bách. Vào ngày 18/8/1945, lệnh khởi nghĩa chiếm chính quyền tại tỉnh đã được ban hành. Theo kế hoạch, vào sáng ngày 20/8/1945, 400 người tự vệ từ đình Long Khám đã tiến về tỉnh lỵ Bắc Ninh. Tại Đáp Cầu, Thị Cầu và các khu vực lân cận, dân tự vệ cũng hòa vào cuộc diễu hành từ các con đường số 16, 18, 38 và Quốc lộ 1A. Dân chúng đeo cờ đỏ sao vàng, hùng hồn tiến vào trụ sở của chính quyền tay sai của phát xít Nhật ở huyện lỵ Võ Giàng, trại bảo an binh, thành Bắc Ninh.
Một đơn vị khởi nghĩa đã vây thành Bắc Ninh nhưng do không hiểu rõ kế hoạch nên gặp khó khăn. Lực lượng tự vệ đã ném lựu đạn vào thành nhưng một số người đã thiệt mạng hoặc bị thương do vướng phải tường thành. Chiều ngày 20/8/1945, đại diện của quân Nhật trong thành Bắc Ninh đã gặp chỉ huy của quân khởi nghĩa để đề nghị giao quyền kiểm soát thành cho họ. Vào đêm cùng ngày, 20/8/1945, Ủy ban nhân dân Cách mạng tạm thời đã được thành lập. Cuộc khởi nghĩa chiếm chính quyền tại tỉnh lỵ Bắc Ninh đã diễn ra kịp thời và thành công, với sự hỗ trợ mạnh mẽ từ phía dân chúng và đã đạt được kết quả tốt đẹp.
Trên cổng thành vẫn còn nhiều vết tích của bom đạn
Sau khi cách mạng tháng 8-1945 diễn ra, nhiều lần các lãnh đạo của Đảng và Nhà nước đã đến thăm và trò chuyện với cán bộ và nhân dân tại Thành cổ Bắc Ninh. Vào năm 1980, Thành cổ đã được Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Bắc xếp hạng là di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu theo Quy định số 144/QĐ-UB ngày 15-3-1980. Vào ngày 24-10-1981, Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Bắc ban hành Quy định số 574/QĐ-UB về việc bảo vệ di tích Thành cổ Bắc Ninh. Theo quy định này, khu vực bên trong thành và dãy hào bao quanh phía ngoài là không thể xâm phạm. Bao gồm cả tường thành và hồ thành, không được phép san lấp hoặc đào bới một cách tùy tiện để tránh làm tổn hại đến di tích. Ủy ban Nhân dân tỉnh Hà Bắc đã ủy nhiệm việc bảo vệ Thành cổ Bắc Ninh cho Ủy ban nhân dân thị xã Bắc Ninh (hiện là thành phố Bắc Ninh) đảm nhận. Vào ngày 29/3/2005, Hội đồng nhân dân thành phố Bắc Ninh đã ban hành Nghị quyết số 23/NQ-HĐND về việc bảo vệ và tôn vinh giá trị của di tích lịch sử thành cổ Bắc Ninh.
Sau trận Điện Biên Phủ huyền thoại “Lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu", thực dân Pháp đã phải ký Hiệp định Geneva, thừa nhận độc lập chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam. Vào ngày 27/7/1954, lệnh ngừng bắn đã có hiệu lực. Chính xác vào lúc 10 giờ ngày 8/8/1954, người lính Pháp cuối cùng đã phải rút lui khỏi thị xã Bắc Ninh. Đoàn cán bộ của chúng ta gồm 150 người cùng với các đơn vị quân đội như Tiểu đoàn 434 (Trung đoàn 238), Tiểu đoàn 18 là lực lượng chủ lực của tỉnh đã tiếp quản thị xã. Hàng ngàn dân cư từ thị xã và các khu vực lân cận, cùng với băng rôn, cờ đỏ, khẩu hiệu, đã đứng hai bên đường chào đón quân đội và cán bộ tiếp quản. Toàn tỉnh Bắc Ninh như một ngày hội lớn, vui mừng và sôi động. Đoàn người dồn về mỗi giây một đông. Quân đội và nhân dân diễu hành qua các con phố Tiền An, Ninh Xá để tiến vào thành phố Bắc Ninh. Cả con phố tràn ngập cờ, hoa chúc mừng quê hương đã hoàn toàn giải phóng.
Toàn bộ di tích của thành cổ Bắc Ninh hiện nay đang được Trường Sĩ quan Chính trị (Bộ Quốc phòng) quản lý và sử dụng. Vì chiến tranh, trải qua thời gian đã gây ra tình trạng suy thoái nghiêm trọng cho di tích này. Những dấu vết còn sót lại của thành cổ Bắc Ninh bao gồm ba cổng thành, một phần của bờ thành và dãy hào sâu, cùng với hai khẩu súng thần công, trong đó có cổng tiền với đài gác vọng và cột cờ cao khoảng 20m.
Thành giờ đây đã không còn nguyên vẹn như xưa
Theo thời gian trôi qua, nhiều người trong tỉnh và sống tại thành phố Bắc Ninh vẫn chưa từng bước chân vào cổng thành cổ, nhưng họ hy vọng và mong chờ rằng tòa thành này, biểu tượng tự hào của người dân quê hương Kinh Bắc với nhiều tầng văn hóa, sẽ sớm được phục dựng để thể hiện đúng giá trị lịch sử, văn hóa, chính trị và quân sự của nó.
Văn Đức - Thu Huyền