(BTV) - Nằm bên bờ nam sông Cầu, trên bãi bồi tại Ngã Ba Xà, nơi hợp lưu của hai con sông cổ Cà Lồ và sông Cầu (còn gọi là sông Như Nguyệt) cùng chảy xuống Lục Đầu Giang (Phả Lại - Hải Dương) có một ngôi đền cổ mang tên đền Xà.
Cổng chính của đền (cổng Nghi môn).
Đền Xà hiện nay thuộc thôn Đoài, xã Tam Giang, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh.
Vào thế kỷ XI, đây là nơi được Thái úy Lý Thường Kiệt cho xây dựng phòng tuyến sông Như Nguyệt trong cuộc kháng chiến chống Tống, làm nên chiến thắng giặc Tống lẫy lừng tháng 10 năm 1077. Sự kiện lịch sử này, không những được sử sách ghi chép, mà còn để lại dấu ấn ở chính những di sản văn hóa của đền Xà.
Cũng giống như các làng cổ khác thuộc lưu vực sông Cầu, sông Thương, sông Cà Lồ, làng Xà thờ đức thánh Tam Giang (tức anh em Trương Hống, Trương Hát) - những vị tướng nổi tiếng trung quân ái quốc dưới thời Triệu Việt Vương, có công đánh giặc Lương ở thế kỷ thứ VI. Mặc dù được xây dựng từ lâu đời, nhưng những dấu ấn kiến trúc cổ còn để lại tại đền Xà như: nền móng, chân cột, gạch gói và cổ vật, lại là của thời Lê Trung Hưng, chứng tỏ đền Xà đã được trùng tu.
Trong kháng chiến chống Pháp, đền Xà bị phá hoại nặng nề. Đến năm 1990-2000, ngôi đền được đầu tư kinh phí, nhân dân địa phương góp công, góp sức trùng tu, tôn tạo, nơi ghi dấu chiến công oanh liệt của quân dân nhà Lý trên phòng tuyến Như Nguyệt, thể hiện tài năng quân sự kiệt xuất của Thái sư Lý Thường Kiệt. Cũng như nơi phụng thờ hai vị Thần cổ xưa vẫn luôn theo dõi và phù trợ dân tộc trước những khó khăn và xâm lược của giặc Phương Bắc.
Nơi phát tích bài thơ Thần của Lý Thường Kiệt
Bia đá khắc bài thơ Thần "Nam quốc sơn hà" bản chữ Hán và bản dịch quốc ngữ.
Theo sử sách, đền Xà và đức thánh Tam Giang cũng gắn với sự ra đời của bài thơ Thần “Nam quốc sơn hà”của Lý Thường Kiệt – bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước ta.
Nói về truyền thuyết phát tích bài thơ Thần, cụ Vũ Công Tưởng kể: Theo các bậc cao niên làng Xà Đoài truyền lại, vào một đêm tháng 10 năm 1077, tại ngôi đền thiêng bên chiến tuyến sông Cầu chống giặc Tống, Lý Thường Kiệt vào đền làm lễ cầu âm phù dương hộ cho cuộc kháng chiến chống ngoại xâm.
Làm lễ xong bầu trời đột nhiên bừng sáng như ban ngày, trên không trung xuất hiện hai đám mây một trắng, một hồng bên trên là hai tráng sĩ một cưỡi ngựa trắng, một cưỡi ngựa hồng đạp mây đi giữa bốn bề quân reo ngựa hí. Tương truyền đó chính là ngài Trương Hống, Trương Hát hiển linh phù hộ cho quân dân ta đánh giặc Tống.
Cùng lúc đó trên không trung hay trong tâm tưởng Lý Thường Kiệt bỗng vang vọng bài thơ “Nam quốc sơn hà”:
“Nam quốc sơn hà Nam đế cư
Tiệt nhiên định phận tại thiên thư
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư”
Đây chính là lý do khiến bài thơ được gọi là thơ Thần. Khi bài thơ được Lý Thường Kiệt đọc lên âm vang sang sảng một vùng, khiến quân giặc Tống kinh hãi rụng rời tháo chạy dẫm đạp lên nhau mà chết. Cùng với tài trí mưu lược của quân và dân ta, cuộc kháng chiến chống Tống đã thắng lợi hoàn toàn. Trải qua gần 1000 năm kể từ chiến thắng thần thánh đó, hiện tại ở xã Tam Giang vẫn còn các địa danh như Bãi Xác, Bờ Xác, Đồng Xác là dấu tích sự thất bại thảm hại của quân giặc năm xưa.
Địa chỉ văn hóa tâm linh đặc sắc
Hiện nay, kiến trúc đền Xà có hai tòa thờ chính là Tiền tế và Hậu cung. 3 gian nối với nhau bằng tòa truyền bổng 2 tầng mái tạo thành mốt kết cấu kiến trúc hình chữ Công. Các tòa đều được xây dựng theo phong cách truyền thống với bộ khung gỗ, chạm khắc rồng, mây, hoa lá nghệ thuật. Tại sân đền có nhà bia kiểu 8 mái dựng tấm bia đá khắc bài thơ thần “Nam quốc sơn hà”, phía ngoài là cổng Nghi môn, toàn bộ công trình đền nằm trên một trục chính quay hướng Bắc.
Cổng nghi môn.
Nơi thờ tự Đức thánh Tam Giang cùng Đức Thánh bà.
Chính điện của ngôi đền.
Hậu cung nơi thờ tự Đức thánh Tam Giang cùng Đức Thánh bà.
Giá trị cơ bản của đền Xà là ở hệ thống cổ vật, như: tượng thờ thời Nguyễn và 14 đạo sắc phong, trong đó sắc phong sớm nhất có niên đại 1670, sắc phong muộn nhất có niên đại 1909. Cũng theo sách “Tư liệu Hán Nôm huyện Yên Phong” xuất bản năm 2005 thì đền Xà còn cuốn thần tích có niên đại Cảnh Hưng 27 (1766). Trong đền còn có tượng Táo Quân gắn với truyền thuyết của người được thờ.
Một số hình ảnh về ngôi đền:
Các tòa đều được xây dựng với bộ khung gỗ, chạm khắc rồng.
Đền được xây dựng với lối kiến trúc truyền thống.
Bên trong sân đền còn có miếu Cô, tuy nhiên trải qua năm tháng công trình đã xuống cấp, phủ đầy rêu phong.
Ngoài ra, giá trị của đền Xà còn được thể hiện ở lễ hội truyền thống xưa lớn nhất vùng được tổ chức hàng năm vào ngày 10 tháng 4 (âm lịch) tại đền Xà. Tại lễ hội, ngoài các nghi lễ trang nghiêm như: rước kiệu, rước nước, còn có tục thi bơi chải. Truyền rằng, tục bơi chải của đền Xà gắn liền với việc Lý Thường Kiệt huy động dân binh địa phương tham gia vào việc đánh giặc Tống trên sông Như Nguyệt năm xưa.
Ngày 18/01/1988, đền Xà đã được Bộ Văn hóa xếp hạng là di tích cấp Quốc gia.
Văn Đức